نام گذاری و ترتیب سوره های قرآن

در این زمینه دو مسئله وجود دارد:

اول: ترتیب بندی سوره های قرآن در مصحف چگونه بوده است:

جواب: علما در این مورد آرای مختلفی دارند:

- بعضی از علما مانند ابن حصار و ابوبکر بن انباری فرموده اند که ترتیب سوره های قرآن توقیفی است، یعنی بوسیله ی وحی مشخص شده که هر سوره درکجا قرار بگیرد و قبل و بعد آن کدام سوره باشد.

 بعضی از علما همچون حافظ ابن حجر فرموده اند که: عده ای از سوره ها توقیفی و عده ای دیگر نیز از روی اجتهاد بوده است، چنانکه علامه ابن عثیمین رحمه الله می گوید: « بدان که ترتیب آیات قرآن امری توقیفی است؛ به این معنا که آن ترتیب از رسول خدا صلی الله علیه وسلم اخذ شده است و جایز نیست که عکس آن ترتیب (تلاوت کرد). اما در مورد ترتیب سوره بندی قرآن؛ علما درباره ی آن دو قول مختلف دارند و قول صحیح آنست که بعضی از آن سوره ها توقیفی هستند مانند ترتیب سوره های سبح (اعلی) و غاشیه، و بعضی دیگر از آنها با اجتهاد صحابه رضی الله عنهم بوده است».

نکته: تقریبا همه‌ی علمای اسلام متفقند که آیات قرآن به همین ترتیبی که در مصحف وجود دارد توقیفی است یعنی ترتیب آیات از طرف خداوند عزوجل به رسول‌الله صلی الله علیه وسلم وحی شده است چنانکه روایتهای متعددی که به حد تواتر رسیده وارد شده است، مبنی بر اینکه هر وقت آیه‌ای نازل می‌شد رسول‌الله صلی الله علیه وسلم به نویسندگان وحی دستور می‌داد در جای مشخصی از یک سوره قرار دهند و صحابه کرام ـ رضی الله عنهم ـ نیز بر ترتیب مصاحف حضرت عثمان رضی الله عنه اتفاق کردند و از کسی خلافی شنیده نشده اما در صورتیکه اختلافی بین این مصاحف و نزول قرآن وجود داشت، و یا ترتیب قرآن اجتهادی بود حتماً در مورد آن اختلاف می‌کردند، لذا اتفاق صحابه در این مورد دال بر توقیفی بودن آن است.

دوم: نامگذاری سوره های قرآن چگونه بوده است؟

جواب: در این مورد نیز اختلاف نظر هست. اما ثابت شده است که پیامبر صلی الله علیه وسلم بعضی از سوره ها را نام گذاشته اند، مانند: فاتحه ، و بقره ، وآل عمران ، و کهف.

اما علما اختلاف دارند که آیا تمامی اسامی سوره ها را پیامبر صلی الله علیه وسلم تعیین کرده اند و یا به اجتهاد صحابه رضی الله عنهم بوده اند؟

- اکثر و بیشتر علما فرموده اند که تمامی اسامی سوره ها توقیفی از پیامبر صلی الله علیه وسلم هستند. از جمله ی این علما، مفسر مشهور امام طبری رحمه الله در “جامع البیان” ، و زرکشی در “البرهان فی علوم القرآن”  و امام سیوطی در “الإتقان” هستند.

و این رای توسط بعضی از معاصرین تایید شده است مانند: دکتر فهد رومی در کتاب “دراسات فی علوم القرآن” (ص/۱۱۸)، ودکتر إبراهیم هویمل در تحقیقی بنام “المختصر فی أسماء السور” در “مجله جامعه الإمام” (ع۳۰، ص۱۳۵) .

- بعضی دیگر از علما فرموده اند که: اسامی تعدادی از سوره ها توقیفی هستند، یعنی از جانب رسول خدا صلی الله علیه وسلم نامگذاری شده اند (و می دانیم که رسول خدا صلی الله علیه وسلم با وحی در ارتباط بوده) ولی بعضی دیگر به اجتهاد صحابه رضی الله عنهم بوده است.

و این رای راجح نزد دکتر منیره الدوسری در رساله اش “أسماء سور القرآن الکریم وفضائلها” است.